Dostałem od profesora Zygmunta Babińskiego zgodę na udostępnienie tu jego artykułu z niskonakładowego miesięcznika „Gospodarka Wodna” oraz jego prezentacji do wykładu na ten sam temat. Nie tylko porządkuje naszą wiedze o tej katastrofie, lecz i zwraca uwagę na przyczyny mało dotąd uwzględniane – osady i zawiesiny rzeczne, gromadzące się w Odrze od lat, których szkodliwość drastycznie wzrasta przy niskim stanie wody, wysokiej temperaturze i poruszeniu tych osadów. Ponieważ osady i ruch rumoszu dennego od dawna są przedmiotem zainteresować naukowych Profesora, ma na ten temat wiedzę głębszą niż internetowe spekulacje.
Mirosław Czerny
Katastrofa ekologiczna na Odrze latem 2022 roku.
Próba określenia przyczyny metodą analizy procesów korytowych – analiza
prof. Zygmunt Babiński
- Rozpatrując przyczyny katastrofy ekologicznej na Odrze latem 2022 roku, a zawarte w powyższym wykładzie (S 1-26), należy mieć na uwadze główne zjawiska biorące udział w procesie korytowym, a więc hydrologię (dynamikę wód), która jest funkcją klimatu, transport rumowiska (rozpuszczone, zawieszone i denne) oraz geologię i morfologię koryta wraz z jego historycznymi zmianami, a także pośrednią i bezpośrednią działalność gospodarczą człowieka.
- Z zawartych w wykładzie informacji (S 1-26), a pochodzących zarówno z opracowań naukowych jak i danych IMGW, z Internetu itp., wynika jednoznacznie (nie ma innych danych do początku roku 2023), że przyczynę katastrofy (S 3) należy upatrywać w zanieczyszczeniu wód zawiesiną (S 8, 13-16, 21-26), bowiem nie wykryto wpływu rumowiska rozpuszczonego (zanieczyszczenie bezpośrednie wód, S 4-6, 11), a tym bardziej czystego rumowiska wleczonego (S 12).
- Sugerowane w wypowiedziach zainteresowanych, jakoby przyczyną było zanieczyszczenie wód solą i rozwojem toksycznych glonów – złotych alg, czy wyciekiem substancji ropopochodnych (S 4-6), w końcu nie uzyskało uzasadnienia (do początku roku 2023).
- Jedyną więc przyczyną, szkodliwego dla środowiska zjawiska, jest włączenie do procesu korytowego ogromnej ilości zawiesiny, która została w sposób progowy (przykład Zbiornika Włocławskiego S-8), dostarczona z osadów mułkowo-ilastych, akumulowanych przez wielolecia na dnie koryta (duża miąższość – S 15), czemu sprzyja szeroka strefa poregulacyjna koryta (S 14, 16 -17).
- W warunkach „naturalnych” transportu zawiesiny, nawet podczas wzbrania, gdy u jego początku trwania jest ogromna jej koncentracja, jak również w rzekach o dużym jej nasyceniu (S 13), nie następują katastrofy ekologiczne na miarę Odry, bowiem ma to dopiero miejsce podczas dodatkowego dostarczenia do wód rzecznych zawiesiny deponowanej w wyniku wieloletniej jej dekantacji (S 14) i to z dużą zawartości toksyn, trujących organizmy żywe metali, związków chemicznych.
- Warunkiem natychmiastowego (progowego) włączenia w proces korytowy zakumulowanej zawiesiny są jej zmiany fizyczne, polegające na odłączeniu jej warstwy (kilku poziomów ale bez np. wyraźnych przewarstwowań piaszczystych) od podłoża aluwialnego (skalnego), w wyniku ich przesuszenia. Wówczas, na skutek zmian ich ciężaru właściwego (są znacznie lżejsze od wody), a także dodatkowo w kształcie tzw. „miseczek”, łatwo ulegają oderwaniu od podłoża (strefy dennej koryta) i włączeniu ich w proces korytowy (S 21-25).
- Aby nastąpiło przesuszenie osadów mułkowo-ilastych zdeponowanych na dnie koryta muszą być spełnione następujące warunki (a) obniżenie stanów (przepływów) do poziomu wynurzenia wyższych partii dna koryta (najczęściej w strefie poniżej SNW – S 18-19), co ma miejsce podczas suszy hydrologicznej, (b) wysokie temperatury powietrza powodujące zmiany fizyczne osadów (S 21-25).
- W przypadku krótko trwającej suszy z wynurzonymi osadami, które jeszcze nie uległy przesuszeniu (ma to miejsce np. na Sanie, Biebrzy – S 21-24), to nawet przy przejściu fali wezbraniowej nie uległy one resuspensji (11.06. S 18), ale dopiero po ich przesuszeniu nawet przy niewielkiej fali wezbraniowej (S 18), także zaznaczonej później (21.07.) na mapie S 20, a sięgającej tylko granicy dolnej SSW.
- Zawarte w punktach 6 i 7 informacje, w przypadku Odry, były spełnione one na całym jej odcinku w odniesieniu wysokich temperatur powietrza i wody (duże parowanie))(S 18), małych i rzadkich opadów deszczu (2 wezbrania z kulminacjami 11.06 i 3.08, S 18), umożliwiających tworzenie się suszy hydrologicznej, ale tylko w górnym jej odcinku (S 14, 19) , bowiem poniżej Oławy (Lipek), a tym bardziej poniżej Brzegu Dolnego (S 19) zaznaczają się już wyraźne dobowe wahania stanów wody powyżej dolnej granicy SSW, związane z działalnością szczytowo-interwencyjną stopni wodnych, a które dodatkowo potęgują dynamikę ich mieszania się (dostarczonych z wyżej leżącego odcinka – Lipiec) i przemieszczania w dół rzeki.
- W sumie, jak wynika z powyższych informacji, na Odrze zaistniały sprzyjające warunki tworzenia się fali szkodliwych dla środowiska osadów mułkowo-ilastych w górnym jej odcinku (Lipki) i tylko tam należy upatrywać przyczyny zanieczyszczenia wód Odry latem 2022 roku.
- Na obszarze dna koryta Środkowej i Dolnej Odry, które zostało przekształcone w XIX w. pracami regulacyjnymi, istnieją warunki sprzyjające tworzeniu się „miseczek” z wysychania osadów mułkowo-ilastych (morfologia, stany wody), jednak mają one charakter lokalnym i nie mają tym samym większego wpływu na katastrofę „śniecia” ryb.
- Dokładne określenie obszaru przyczyny katastrofy ekologicznej Górnej Odry, z jednej strony, wyłączyłoby tereny z kolejnego zjawiska szkodliwego dla środowiska, z drugiej zaś, umożliwiłoby wyznaczenie terenów przyszłej katastrofy.
